DEVLET BORÇLANMASI

1.Bilimsel olarak ilk kez Charles DAVENANT ve David HUME tarafından incelenmiştir.

2. Devletin kamu geliri ihtiyacını karşılamak amacıyla yaptığı borçlanmadır.
Borçlanma ;
DAR ANLAMDA : MERKEZİ YÖNETİM
GENİŞ ANLAMDA: MERKEZİ YÖNETİM + YEREL YÖNETİM

3. Borçlanma, Bütçe Kanununda verilen yetkilere dayanılarak yapılır.

4.KİT‘lerin iç ve dış borçlanması HAZİNE KEFALETİ ile olur.

5.Yerel Yönetimlerin iç borçlanması İLLER BANKASINDAN, dış borçlanması ise HAZİNE KEFALETİ ile olur.

NOT: DEVLET BORÇLANMASINDA faizler KANUNLA belirlenirken, özel borçlarda faizler PİYASA KOŞULLARINDA ve SÖZLEŞME İLE YAPILIR.

NOT: Verginin geri ödenmesi söz konusu DEĞİLKEN, devlet borçlanmasında geri ödemenin yanında FAİZ de ödenir. (Öyle ki vergi yükü bireyin üzerine kalırken, borçlanmanın yükü gelecek nesiller üzerine kalır.)

NOT: Vergi daha çok cari harcamaların finansmanında kullanılırken borçlanma genellikle yatırımların finansmanında kullanılır.

BORÇLANMANIN KALDIRAÇ ETKİSİ: Alınan borçların prodüktif ( verimli ) yatırımlara aktarılmasıdır.

BORÇLANMANIN NEDENLERİ

1.MALİ NEDENLER

a) Bütçe açıklarını kapatmak.
b) Kalkınmanın finansmanını sağlamak.
c) Savunma giderlerinin finansmanını sağlamak.
d) Kriz dönemlerinden kurtulmak için borçlanmaya gidilir.

2.EKONOMİK NEDENLER

a) Tasarrufların yatırımlara dönüştürülmesi için.
b) Ekonomik dengenin sağlanmasına yönelik etkiler yaratmak.
c) Kaynak dağılımında etkinliği sağlamak için borçlanmaya gidilir.

3.DİĞER NEDENLER

a) Savurganlık
b) Doğal afetler
c) Kamu harcamalarının denetimindeki yetersizlik

DEVLET BORÇLARININ ÇEŞİTLERİ

1.CEBİR UNSURA GÖRE
a) Cebri
b) İhtiyari (gönüllü)

2. VADESİNE GÖRE
a) Kısa Vadeli (Dalgalı) borçlar
b) Uzun Vadeli (Konsolide) borçlar

3.KAYNAĞINA GÖRE
a) İç Borçlar
b) Dış Borçlar

1. İHTİYARİ-CEBRİ BORÇLAR

Elinde borç verebilir fonları bulunanların kendi istek ve arzularıyla devlete borç vermesine ihtiyari borç denir.
Ancak bazı durumlarda devletin zorunlu borçlanmaya gittiği görülür. (TR‘de 61‘de zorunlu tasarruf bonoları çıkarmıştır.) Zorunlu borçlar 4‘e ayrılır.
1.Tam zorlama ile
2.Zorlama tehdidi ile
3.Manevi zorlama ile
4.Zorunlu tasarruf yaratılarak

2.VADESİNE GÖRE BORÇLAR

- 1 yıla kadar olan borçlar KISA VADELİ
- 1 – 5 yıl kadar olan borçlar ORTA VADELİ
- 5 yıldan uzun olan borçlara UZUN VADELİ BORÇ denir.

Kısa Vadeli Borçlar (Dalgalı Borçlar) (Para Piyasalarından)
Vade KISA, risk DÜŞÜK, faiz DÜŞÜKTÜR.

-Kısa Vadeli Borçlara Başvurma Nedenleri

1. Bütçe dengesizliği
2. Devlet açısından borç yükünün daha az olması
3. Uzun vadeli borçlanmaya zemin hazırlaması
4. Özellikle durgunluk dönemlerinde MALİYE POLİTİKASI aracı olarak kullanılması
5. Öngörülmeyen giderlerin ortaya çıkması

Uzun Vadeli Borçlar (Konsolide Borçlar) (Sermaye Piyasalarından)
Vade UZUN, risk YÜKSEK, faiz YÜKSEKTİR.

-Uzun Vadeli Borçlara Başvurma Nedenleri

1.Ekonomideki enflasyonist durumu ortadan kaldırmak
2.Yatırımları finanse etmek
3.Savaş, olağanüstü durumlarla karşılaşılması

Uzun Vadeli Borç Türleri
1.Süresiz (ebedi,devamlı) borçlar: Faiz ödemesinin yapıldığı ancak anaparanın ne zaman ödeneceği belli olmayan borçlardır.
2.İtfaya tabii (süreli) borçlar: Süresi belli olan uzun vadeli borçlardır. Zamanı gelince devlet faizi de anaparayı da öder.

3.KAYNAĞINA GÖRE BORÇLAR

İç ve dış borç olmak üzere ikiye ayrılır. Farklı kriterlere göre iç – dış ayrımı yapılır. En önemlisi PİYASA UYRUĞUNA göre yapılan ayrımdır.
Eğer borçlanılan piyasa yabancı bir piyasa ise dış borç, yurt içi ise iç borçtur. Örneğin: Yurtdışında oturan bir Türk yurtdışı piyasalarda satılan bir tahvil veya bono alması DIŞ BORÇTUR. Türkiye‘de oturan bir yabancının iç piyasalarda satılan bir tahvil veya bono alması İÇ BORÇTUR.
İç borç dış borç ayrımında yapılan diğer bir ayrımda Milli Gelir‘e etkisidir. MG‘de değişiklik yaratan (arttırıp azaltan) borçlara dış borç, MG‘de herhangi bir değişiklik yaratmayan borçlar iç borçtur.

BORÇLANMA KAYNAKLARI

1. İÇ BORÇ KAYNAKLARI

1.1. Merkez Bankası: Hazineye avans veren en önemli kurum olmasına rağmen 2001 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile TCMB‘nin hazineye avans vermesi YASAKLANMIŞTIR.

1.2. Ticaret Bankaları: Devlet tahvillerinin en büyük alıcısı bankalardır. Çünkü ellerinde bulundurdukları atıl rezervleri burada değerlendirirler.(Özellikle durgunluk dönemlerinde bankaların atıl fonları olduğundan devletin bankalardan borçlanması tavsiye edilir.)

1.3. Sosyal Güvenlik Kuruluşları: Devletin Sosyal Güvenlik Kurumu, OYAK VE KİT‘lerden borç alması mümkündür.

1.4.Bireyler ve Özel Firmalar: Özellikle enflasyonist dönemlerde devletin halktan uzun vadeli olmak ŞARTIYLA borçlanması gerekir. Burada amaç likitideyi kısmaktır.

2. DIŞ BORÇ KAYNAKLARI

2.1. Devletlerden
2.2. Uluslar arası Kuruluşlardan
2.3. Özel Kaynaklardan

BORÇLANMA ŞEKİLLERİ

İÇ BORÇ ŞEKİLLERİ

1.Hazine Bonosu: Devletin kısa vadeli nakit ihtiyacını karşılamak için çıkarılan ve vadesi maksimum 1 yıl olan devlet borçlanma senedidir.

2. Hazine Kefaletine Haiz Bonolar: Merkezi Yönetim dışında kalan kamu kuruluşlarının Hazinenin Kefaletini alarak maksimum 9 aylık çıkardıkları kağıtlardır. ( KİT‘ler, Belediyeler…)

3. Merkez Bankası Avansları: Merkez Bankasının hazineye avans vermesidir. 2001‘de kaldırıldı.

4.Bütçe Emaneti: Ödeme emri belgesine bağlandığı halde yıl içerisinde ödenmeye tutarlar bütçede emanet hesabına alınır. Burada devlet, HAK SAHİBİ ÖDEMEYİ TAHSİL EDENE KADAR kendine kısa vadeli bir kaynak yaratmış olur.

5. Adi Emanet: Gerçek ve tüzel kişiler tarafından hazineye geçici olarak yatırılan paralar olup geçici teminat, kesin teminat, hacizli malların satışından doğan paralar, … (niteliği olmayan paralar)

6.Müteahhit Bonoları: Geçmişte müteahhitlere yaptıkları işler karşılığında, devletten olan alacaklarına sayılmak üzere bonolar verilmiştir. Gerçekte uzun vadeli bir borç olmakla birlikte vadesinden önce iskonto ettirilerek nakde dönüştürülmeleri nedeni ile kısa vadeli borç haline gelmektedir. Artık uygulamada yoktur.

DIŞ BORÇ ŞEKİLLERİ

1.)Devirli – Garantili Krediler: Kamu kurumlarına finansman sağladığı krediler DEVİRLİ, kamu kurumunun sağladığı ancak hazinenin garantör olduğu krediler GARANTİLİ kredilerdir. Her ikisinde de kamu kurumu borcunu ödemezse, borcu HAZİNE ÖDER.

2.Kalkınma Kredileri: Daha çok sermaye malı şeklinde verilen veya yatırımların finansmanında kullanılmak üzere verilen kredilerdir.

2.1.) Proje – Program Kredileri:
Proje: kalkınma planlarında yer alan kamu – özel sektör üretim ünitelerinin oluşturulması için açılan kredilerdir.(Dünya Bankasının verdiği krediler)
Program: Ekonomik istikrar, bütçe açıklarının finansmanında kullanılan kredilerdir. (IMF )

2.2.Bağlı – Serbest Krediler : Krediyi veren ülke kendi ülkesinden malların satın alınması koşuluyla kredi verirse, bu tip kredilere bağlı krediler denir. Herhangi bir koşul yoksa Serbest kredidir.

2.3. İhracat (Satıcı) Kredileri: Özel firmaların yatırım projeler için büyük mali kuruluşların denetiminde sağlanan kredilerdir. Krediyi satıcı firmalar verir.

2.4.Borç Erteleme – Refinansman Kredileri:
Refinansman: Borcun borçla kapatılmasıdır.
Borç Erteleme (Tecil): Vadesi dolan bir borcun ilk faiz oranına göre daha düşük bir faiz oranıyla ileri ki yıllara ertelemesidir.

3.Teknik Yardım Kredileri
Gelişmiş ülkelerden, gelişmekte olan ülkelere yapılan teknolojik yardımlardır. Dünya Sağlık Teşkilatı, BM Gıda ve Yardım Teşkilatı, Sanayi Kalkınma Teşkilatı…

4.Bağışlar ve Askeri Yardımlar

BORÇLANMA TEKNİĞİ

Devlet borçlanmayı kolaylaştırmak için tasarruf sahiplerine bir takım avantajlar sunmalı ve birtakım garantiler vermelidir ki borçlanma faydalı bir araç haline gelsin.

1.TASARRUF SAHİPLERİNE SAĞLANAN ÇIKARLAR

1.1.Faiz : Tahvil alımının asıl nedeni faizdir. Faiz oranlarına bağlı olarak talep değişkenlik gösterir.

1.2. Başabaşın Altında İhraç: Tahvili satın alan, tahvilin nominal değerinin altında bir fiyattan satın almasıdır.
 Eleştirisi:
-Gelecekteki borç yükünü arttırır.
-İleride devletin bu borç yükü altında ezilmesi olası olarak görülebilir.
-Gelir dağılımında adaleti bozar.
-Kırtasiyecilik artar.

1.3.İtfa Primli Tahvil: Ödeme anında devletin müşteriye nominal değerden daha yüksek para ödemesidir.

1.4. Vergisel Avantajlar: Devletin gerektiğinde tahvil faizlerinden menkul sermaye iradı adı altında vergi almamasıdır.(Normal durumda %15 MSİ kesintisi yapılır.)

1.5.İkramiyeli (piyangolu) İhraç: Piyango çekilerek ikramiye verilmesidir.

1.6. Vergi Ödemelerinde Kullanılması: Vergi ödemelerinde nakit yerine tahviller kullanılabilmesi.

1.7.Teminat Olarak Kabul Edilmesi: Kamu İhale Kanunu‘na göre; tahviller teminat olarak kullanılabilir.

1.8.Haczedilememesi: Teminat olarak kabul edilen tahviller haczedilemez.

2.TASARRUF SAHİPLERİNE SAĞLANAN GETİRİLER

2.1.Çıkarları Korumaya Yönelik Garantiler: Erken Ödememe(rachat), konversiyon yapılmaması, tahvil değerinin düşmesini önleme garantisi, devletin en imkansız durumda bile borcunu ödeyeceği garantisi.

2.2.Enflasyona Karşı Sağlanan Garantiler:

Altın Garantisi: Tahvilin sadece anaparası altına endekslenir.

Döviz (kambiyo) Garantisi: Tahvilin hem anaparası hemde faizi dövize endekslenir. Ödeme yerli para cinsinden yapılır.

Fiyat Endeksleriyle Ayarlama Garantisi: Diğer ikisine göre daha çok tercih edilir. Hem paranın değerindeki düşmelere karşı güvenilir bir araçtır hem de mali paraya güvensizliği çok arttırmaz.

-Endeksli Tahvillerin Dezavantajları:
a) Paranın değer kaybına uğrayacağının açıkça itiraf edilmesi anlamına gelmesi
b) Enflasyonist dönemlerde tüketim artışlarını kamçılaması
c) Borçların enflasyon nedeniyle otomatik amortismanın önlenmesi
d) Devletin borç yükünün artmasına neden olacaktır.

3.BORÇLANMANIN ŞEKİLLERİ VE SATIŞ YÖNTEMLERİ

Borçlanma şekilleri:
-Tahvil ihraç etmeksizin borçlanma
-Tahvil ihraç ederek borçlanma
-Nama veya hamiline tahvil ihracı

Satış Yöntemleri:
-İhale yöntemiyle satış
-Doğrudan halka arz
-Bankalara satış yöntemi
-Borsada satış yöntemi
-TAP (Musluk) yöntemi: Tahvil ve bonoların sadece yüksek gelir grupları tarafından alınmamasını sağlamak için düşük tutarlı tahviller çıkartılıp Merkez Bankasının havuzunda toplanması ve buradan satılmasıdır.

BORÇ YÖNETİMİ

1. OLAĞAN BORÇ YÖNETİMİ

Devlet borçlarının sözleşmede yer alan hükümlere göre uygun şekilde yerine getirmesidir.

2. OLAĞANÜSTÜ BORÇ YÖNETİMİ

Bir ekonomideki çeşitli istikrarsızlıkların giderilmesi amacıyla devlet, borçlarının miktar ve bileşiminde değişiklik yapmaktadır.
-Miktarda yapılacak değişiklikler; Anapara ve faiz ödemesinin azaltılması
-Bileşimde yapılacak değişiklikler; Borcun vadesinin ve kaynağının değiştirilmesidir.

2.1.KONSOLİDASYON (TAHKİM)

Kısa süreli borçların uzun süreli veya süresiz hale getirilmesidir. Devletin faiz yükü ARTAR, dolayısıyla borç yükü ARTAR.
AMAÇ; Kısa dönemde kamu dengesini rahatlatma.
DEZAVANTAJI; Alacaklılarda güvensizlik yaratır, ileride ki borçlanma miktarını sekteye uğratır.

-İkiye ayrılır;

1)İsteğe bağlı konsolidasyon: Tahvil sahiplerinin onayı alınır.

2)Cebri konsolidasyon: Mali itibar çok düşerse başvurulur.

2.2. KONVERSİYON

Borç yükünü hafifletmek amacıyla devletin faiz oranlarında indirim yapmasıdır. Yüksek faizli tahvillerin düşük faizli tahvillerle değiştirilmesidir.

2.2.1.KONVERSİYON ÇEŞİTLERİ

-Başa baştan Konversiyon: Nominal Değer sabit, faiz oranları indirilir.

-Başabaşın Altında Konversiyon: Nominal Değeri arttırılır, faiz oranlarını indir.

-Fark Ödemeyi Gerektiren Konversiyon: Faizlerde indirim yapıp daha sonra yapılan indirim kadar anaparaya eklenmesi.

-Kademeli Konversiyon: Faizleri birden bire değil de yavaş yavaş düşürülmesi. Bunun amacı konversiyonun etkilerinin tahvil sahiplerinin uğrayacağı kaybı birden bire hissettirmemektir.

2.2.2.KONVERSİYONUN ETKİLERİ

-Devletin borç yükü azalır
-Gelir dağılımı olumlu etkilenir.
-Borç günün koşullarına uydurularak borcun gizli amortismanı sağlanır.
-Alacaklılarda güvensizlik yaratır ve ileride ki borçlanma imkanını sekteye uğratır.

BORCUN ORTADAN KALKMASI

1.BORCUN ÖDENMESİ (BORCUN İTFASI – BORCUN AMORTİSMANI)

-Borcun vadesi gelmeden ödenmesine İHTİYARİ AMORTİSMAN denir.

Not: Süresiz borçların ödenmesi de ihtiyarı amortismandır.

-Dr. Price Otomatik Amortisman Teorisi: Devlet her yıl borçların ödenmesi için bir fon ayırmalı, bu fon bileşik faiz işlemesi sonucu sürekli artacak ve sonunda borçları karşılayabilecek bir fon haline dönüşecektir.

2.BORCUN REDDİ VE MORATORYUM

-Devletin tek taraflı bir kararla mevcut borcunun tamamını veya bir kısmını ortadan kaldırdığını söylemesi BORCUN REDDİDİR.
-Devletin borçlarını zamanında ödeyememesi durumunda borcun temerrüde düşmesi ve devletin mevcut koşullarda borcunu ödeyememesine MORATORYUM denir.

NOT: Moratoryumda borç sona ERMEZ.

3.BORCUN SİLİNMESİ

-Alacaklı ülkelerin veya uluslar arası kuruluşların bir ülkenin dış borçlarını silmesidir.

BORÇLANMA İLE İLGİLİ DİĞER KAVRAMLAR

1.MONETARİZASYON

Para basarak borcun kapatılmasıdır.

2.ARİYERE BORÇLAR

Biriken ve transferi geciken borçlara denir.

3.RAÇHAT

Devlet ekonomik durumun iyi olduğu dönemlerde vadesi gelmemiş ve süresiz olan borçlarını ödenmesine denir.(İhtiyari amortisman)

4.BÜTÇE NAKİT DENGESİ

Bütçe Gelirleri - Bütçe Giderleri + (Bütçe Emaneti –Avanslar)

5.BORÇ SERVİS ORANI

Bir ülkenin bir yıl içinde ödemesi gereken anapara, faiz ve temettü ödemeleri toplamının ihracat gelirlerine oranıdır.

6.DIŞ BORÇLANMANIN KAPASİTESİ

İthalat / Döviz Gelirleri